Kiến trúc độc đáo của Thành cổ Diên Khánh - minh chứng cho một lịch sử hào hùng ở Nha Trang

Thành cổ Diên Khánh là một quần thể kiến trúc quân sự theo kiểu Vauban - đây là một hình mẫu thành quân sự phổ biến vào thế kỷ XVII, XVIII ở Tây Âu và đây chính là thành thứ hai được đưa vào Việt Nam (sau thành Gia Định ở Nam Kỳ).

Thành này chiếm diện tích khoảng 36.000m2, tường thành có hình lục giác dài 2.693m, 6 cạnh không đều nhau.

Ở trên mỗi cạnh, tường thành được chia ra làm nhiều đoạn nhỏ, uốn lượn cho nên các góc thành không nhô hẳn ra mà vẫn có thể đảm bảo quan sát được hai bên. Tường thành đắp đất cao khoảng chừng 3,5m, mặt ngoài tường thành hơi dựng đứng. Mặt trong sẽ có độ thoải, được đắp thành hai bậc, tạo nên một đường vận chuyển thuận lợi ở ven thành. 

• Ở các góc thành cổ sẽ có: 
• Về phía trong sẽ là một bãi đất khá rộng được dùng làm nơi trú quân. 
• Trên mặt thành là pháo đài góc, đắp bằng đất và cao khoảng 2m (công sự đặt đại bác). 
• Ở bên ngoài góc được đắp ra hơi nhô có thể quan sát được cả hai bên.

Còn trên tường thành sẽ được trồng tre gai ken dày, các loại cây có gai khác vừa giữ được độ bền cho tường thành lại vừa tăng chướng ngại vật cho đối phương tựa như một hàng rào phòng ngự. 

Còn bên ngoài là hào nước sâu khoảng 3 - 4m, có đoạn sâu đến 5m. Bề rộng của mặt hào cũng không hề đều nhau, tại các góc thành thường hẹp hơn (khoảng chừng 15m) và rộng nhất là ở trước cổng thành chừng 40m, lòng hào cũng thường xuyên đầy nước từ sông Cái dẫn vào. Ở bên ngoài hào đắp một đường đi - đây gọi là đường ngoài hào để tuần tra, vận chuyển nhân dân gọi nó là đường quan phòng. 

Đáng chú ý, mặt Bắc thành giáp sông Cái thường bị xói mòn vào mùa mưa lụt do nước thượng nguồn tràn về, dâng cao, chảy xiết cho nên những người xây thành đã trồng rất nhiều cây gỗ sao - đây là một loại cây có khả năng giữ đất chống xói mòn và sụt lở. Sao ở đây trồng thành hàng dày cho nên nhân dân thường gọi đó là Hàng Sao. Sau đó thì sao phát triển thành bãi chi chít và đến nay đã bị hủy hoại nhiều chẳng còn mấy nhưng tên Hàng Sao vẫn được giữ nguyên. 

Cái tên Hàng Sao không phai mờ ở trong lòng dân, khắc sâu vào tình cảm của mỗi người và được lưu truyền qua bao thế hệ bởi vì nơi đây bọn quan quân phong kiến cùng với bọn ngoại bang cướp nước đã giết hại những người dân yêu nước, những chiến sĩ trong phong trào Cần Vương cũng như đồng bào, đồng chí hoạt động cách mạng từ Đảng ta ra đời đến ngày toàn thắng năm 1975. 

Đến khi xây dựng xong (năm 1793) thì thành Diên Khánh có tổng cộng là 6 cửa (cổng) và 6 cạnh thành. Hiện nay thì chỉ còn lại 4 cửa là Đông, Tây, Tiền (Nam) và Hậu (Bắc). Vào năm 1823, cửa Tả và cửa Hữu đã bị lấp và đến nay không còn dấu vết gì. Mặc dù vậy thì chúng ta có thể dự đoán hai cổng cũng nằm trên hai cạnh tường thành Tây Nam và Đông Nam. 

Và theo các tư liệu cũ thì bên trong vòng thành có nhiều công trình kiến trúc độc đáo. Cụ thể, qua khỏi cửa Tiền (đây là cửa chính ở hướng Nam) dành riêng cho nhà vua, hoàng tộc, các đại thần là một cột cờ lớn. Sau cột cờ là hoàng cung - đây là công trình có quy mô lớn nhất so với những công trình khác.

 Hoàng cung được xây theo kiểu Điện Thái Hòa ở Huế bao gồm ba gian rộng chừng 40m, xung quanh có hành lang vô cùng rộng rãi và thoáng mát. Cột kèo ở đây được chạm khắc vô cùng tinh tế, được sơn son thếp vàng rất lộng lẫy. Phần trên có cổ lầu, các mái cũng như guột mái uốn cong vô cùng thanh thoát. Ở trên nóc gắn hai con rồng chầu một quả cầu lớn. 

Ở trước hoàng cung là một sân gạch lớn (đây được gọi là sân chầu) là nơi mà các quan văn võ trong tỉnh đứng chầu khi có lễ lớn. Vị trí đứng được ghi vào cái bảng gỗ và đặt thành hai hàng hai bên, theo thứ tự là từ cửu phẩm lên nhất phẩm. Ở giữa hoàng cung đặt một bệ hỗ lớn gồm 3 tầng, mỗi tầng cao hơn 0,2m. Trên cùng là đặt một ngai vàng. 

Còn bên trái hoàng cung là dinh Tuấn Vũ, sau đó là dinh Án Sát, sau nữa là dinh Lãnh binh và phía dưới là dinh quan Tham tri.

Bên cạnh các dinh thự của các quan cai trị thì trong thành còn có một dãy nhà kho đồ sộ chiếm hàng ngàn mét vuông và một nhà lao xây tường đá cao rất kiên cố. Tất cả các mái nhà đều được lợp bằng ngói âm dương. 

Trải qua bao biến thiên lịch sử, trải qua bao biến cố của thiên nhiên thì vùng đất Diên Khánh, thành Diên Khánh không còn được nguyên vẹn như trước, tuy nhiên những gì mà thành Diên Khánh còn giữ lại được cho đến ngày hôm nay vẫn khiến cho chúng ta hình dung được dáng về nguyên sơ về vòng thành khép kín cùng với hào nước bao quanh. 

Đáng chú ý nhất là cổng thành hầu như vẫn còn vẹn nguyên. So với những thành quách xây dựng cùng thời, trừ thành Huế thì thành Diên Khánh vẫn còn giữ được hình dáng từ gần 200 năm nay. 

Cổng thành cũng là một công trình kiến trúc khối vuông rất vững chãi, được xây bằng gạch nung cỡ 4,5cm x 1,38cm bao gồm 2 tầng: tầng dưới được gắn liền với tường thành, mặt ngoài rộng 16,8m, cao 4,5m và được xây thẳng đứng, mặt trong của xây tường gạch cao khoảng 2m, cách mặt ngoài 2,5m để lèn đất ở giữa.

Cổng vào ra rộng 3,2m và xây gạch theo kiểu vòm cuốn hình quả chuông, đỉnh cao nhất là khoảng 3,5m, cánh cổng bằng gỗ lim dày. Mặt trường trong xây cấp bậc bằng gạch, rộng hơn 2m làm lối đi lên tầng trên. Còn tầng trên cao ngang mặt thành, hình tứ giá mỗi chiều 1,5m, cao gần 2m và xây cổ lầu mái ngói uốn cong, lợp ngói âm dương. 

Ở hai bên xây ban công cao gần 1m, đây có thể là nơi canh gác, quan sát ở trong và ngoài thành. Toàn bộ cổng thành không trang trí, tên cổng ghi bằng chữ Hán. Nếu như nhìn tổng thể thì cổng thành mang dáng vẻ kiến trúc Á Đông thời đó. Hiện nay thì chỉ hau cổng Đông và Tây vẫn còn trọn vẹn.